Фуқаролар йиғини раиси (оқсақоли) сайлови бўйича фикр юритишимиздан аввал, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи ҳақида тушунчага эга бўлшимиз лозим, яъни фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариши фуқароларнинг маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни ўз манфаатларидан, ривожланишнинг тарихий хусусиятларидан, шунингдек миллий ва маънавий қадриятлардан, маҳаллий урф-одатлар ва анъаналардан келиб чиққан ҳолда ҳал қилиш борасидаги Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунлари билан кафолатланадиган мустақил фаолиятидир.
Шунингдек, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариши Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида амалга оширилади. Шаҳарчалар, қишлоқлар, овуллар, шунингдек шаҳарлардаги, шаҳарчалардаги, қишлоқлардаги ҳамда овуллардаги маҳаллалар фуқаролар ўзини ўзи бошқаришининг ҳудудий бирликларидир.
Фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) сайловига тўхталадиган бўсак, фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) сайловида Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг иштирок этиши ихтиёрий ва эркиндир. Фуқароларни сайловда иштирок этишга ёки иштирок этмасликка мажбур қилиш мақсадида уларга таъсир кўрсатишга, шунингдек уларнинг ўз хоҳиш-иродасини эркин билдиришига таъсир кўрсатишга ҳеч ким ҳақли эмас.
Шунингдек, фуқаролар йиғини раисини (оқсоқолини) сайлаш ҳуқуқига сайлов куни ўн саккиз ёшга тўлган ҳамда шаҳарча, қишлоқ, овул, шунингдек шаҳардаги, шаҳарчадаги, қишлоқдаги, овулдаги маҳалла ҳудудида доимий яшовчи фуқаролар эга бўлади.
Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) сайловида иштирок этиши мумкин эмас.
Фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) сайловида фуқароларнинг иштирок этиш ҳуқуқларини бирон-бир тарзда бевосита ёки билвосита чеклаш тақиқланади.
Сайлов комиссиялари ҳамда ишчи гуруҳнинг қонун ҳужжатларига мувофиқ бўлмаган, сайлов иштирокчиларининг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузадиган мансабдор шахсларининг ҳаракатлари ёки қарори шикоят қилиш предмети бўлиши мумкин.
Сайлов тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг умумий мазмунига кўра, ҳуқуқи бузилган шахс сайлов комиссиялари ёки ишчи гуруҳнинг қарорлари ва уларнинг хатти-ҳаракатлари устидан судга мурожаат қилиш ҳуқуқи кафолатланади, яъни манфаатдор шахсга сайлов комиссиялари, ишчи гуруҳ қарорлари ва уларнинг хатти-ҳаракатлари устидан шикоят қилишнинг суд тартиби таъминланади.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексига мувофиқ сайлов комиссиясининг хатти-ҳаракатлари (қарори) устидан берилган шикоятларни туманлараро маъмурий судлари кўриб чиқади.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексининг 185-моддасига кўра, манфаатдор шахс маъмурий органнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органининг қарорларини ҳақиқий эмас, улар мансабдор шахсларининг ҳаракатларини (ҳаракатсизлигини) қонунга хилоф деб топиш тўғрисида ариза (шикоят) билан, агар бу қарор, ҳаракатлар (ҳаракатсизлик) туфайли:
унинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузган;
унинг ҳуқуқлари, эркинликларини амалга оширишга ва қонуний манфаатларини рўёбга чиқаришга тўсиқлар вужудга келтирган;
унинг зиммасига қонунга хилоф равишда бирор-бир мажбурият юклаган;
унинг у ёки бу соҳадаги фаолиятни амалга ошириши учун бошқа тўсиқлар вужудга келтирган деб ҳисобласа, судга мурожаат қилишга ҳақли.
Шу муносабат билан судлар фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) сайлови билан боғлиқ ишларни кўришда, судга мурожаат қилаётган манфаатдор шахснинг айнан қайси ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатлари бузилганлиги, низо предмети айнан манфаатдор шахснинг ҳуқуқларига боғлиқ ёки боғлиқ эмаслигига эътибор қаратишлари лозим бўлади.
Фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) сайлови билан боғлиқ хатти-ҳаракатлар (қарорлар) устидан судга шикоят қилинганда, шикоятда жавобгар сифатида тегишли сайлов комиссияси ёки ишчи гуруҳи кўрсатилади.
Бироқ, шикоятда жавобгар сифатида сайлов комиссияси ёки ишчи гуруҳи эмас, балки унинг раиси ёки раис ўринбосари кўрсатилганлиги асосида шикоятни қабул қилишни рад этишга, иш юритишни тугатишга ёки ушбу асос билан даъвони рад этишга йўл қўйилмайди. Бу ҳолатда сайлов комиссияси ёки ишчи гуруҳи жавобгар сифатида талқин этилади.
Ушбу тоифадаги ишларни кўришда “Фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) сайлови тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунида ўзгача муддат назарда тутилмаганлиги сабабли Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси 186-моддасининг биринчи қисмида назарда тутилган уч ой муддат доирасида судга мурожаат қилиниши мумкин бўлади.
Ўз навбатида, мазкур қонунда белгиланган судга шикоят билан мурожаат қилиш муддатининг ўтганлиги билдирилган талабни рад этиш учун асос бўлади.
Шахсларнинг бузилган ҳуқуқларини қисқа муддатларда тиклаш орқали уларнинг сайловда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси билан кафолатланган ҳуқуқларидан эркин фойдаланишини таъминлаш мақсадида қонун ҳужжатларида ушбу тоифадаги шикоятларни кўриб чиқиш учун энг қисқа муддатлар белгиланган. Яъни, Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси
142-моддасига мувофиқ сайлов комиссиясининг хатти-ҳаракатлари (қарорлари) устидан берилган шикоят суд томонидан шикоят берилган кундан эътиборан уч кундан кечиктирмай кўриб чиқилиши, агар сайловга олти кундан кам вақт қолган бўлса, дарҳол кўриб чиқилиши лозим.
Сайлов тўғрисидаги қонун ҳужжатларида белгиланган мазкур процессуал муддатлар ишни кўраётган суд учун қатъий бўлиб, ушбу муддатларнинг узайтирилишига йўл қўйилмайди.
Фарғона вилоят маъмурий судининг судьяси Ж.Касимов